تبارشناسی اخلاق

نظر بهرام جهانشاهی :

تبارشناسی به دنبال شکل گیری یک مفهوم در گذر تاریخ بشریت می‌باشد که به قولی تبارشناسی عملا خاکستری ست. خواندن کتاب را نه به این دلیل پیشنهاد می‌کنم که گزاره‌هایی نتیجه‌گیری شده راست است و درست! بلکه تنها به این دلیل پیشنهاد می‌کنم که نوعی نگرش، روش و رویکرد را در فهم مفاهیم آموزش می‌دهد.
نیچه در تبارشناسی می‌گوید: سیاری از ارزش‌هایی که ما در درستیِ آن‌ها هیچ تردیدی به دل راه نمی‌دهیم و آن‌ها را ارزش‌هایی جهان‌شمول و جاودانه می‌پنداریم، در واقع چیزی نیستند جز یک پدیدۀ تاریخیِ زمان‌مند که خود پیامد و نتیجۀ شرایط و چگونگی‌های تاریخی معینی هستند، به ویژه شورشِ بندگان علیه سروران و واژگون و وارونه کردنِ ارزش‌های اخلاق سروران که منجر به پیدایش سیستم اخلاقی کنونی ما شده است که انسان را به معنایِ دقیق کلمه بیمار و ناتوان ساخته و رشد و پیشرفتِ همراه با تندرستی و شادکامیِ او را مانع شده است.
خوب آنچه گفته شد یک گزاره‌ی نتیجه‌گیری شده است. راستی و درستی آن پای نویسنده!
اما آنچه اینگونه تحلیل‌ را با ارزش می‌کند نگاه تاریخمند به مفاهیم بدیهی زمانه‌ی ماست. نیچه نتیجه می‌گیرد که اخلاق بر پایه کینه‌توزی بنا شده است و به همین دلیل ما را به تعالی نمی‌رساند. اینگونه تحلیل‌های تبارشناسانه را نمی‌توان به سادگی راستی آزمایی کرد اما می توان دستکم پذیرفت هر ارزش اخلاقی که امروز رو در روی ماست ریشه در تاریخ و رخدادهای تاریخی دارد.
نکته قابل توجه دیگر در این کتاب نگاه کردن به معنای مفاهیم اخلاقی ست. برای مثال شکنجه یا تنبیه مجرم. دستکم غالب مردم بر این باورند که شکنجه مجرم امریست الزامی ست اما آیا معنای شکنجه یا تنبیه همیشه یکسان است؟ شکنجه یا تنبیه گاهی به معنای پاک کردن گناه است؛ گاهی به معنای بازدارندگی ست؛ گاهی به معنای انتقام‌جوییست؛ گاهی برای تصفیه حساب حذبی ست؛ گاهی برای نشان دادن قدرت حکومت است؛ گاهی برای ترساندن مردم؛ و ... حال ما با کدام معنی شکنجه و تنبیه مجرم روبرو هستیم؟ این پاسخ را می‌توان در شیوه‌ی تبارشناسی ای که نیچه آن را به ما می‌آموزد جستجو کرد و کمی به معنای واقعی مفاهیم در طول تاریخ و شیوه‌ی شکل‌گیری و دگرگونی‌هایش نزدیک شد.